Etika dhe Morali.

Etika dhe Morali

Etika është shkenca mbi moralin ose etosin. Fjala moral rrjedh prej fjalëve mos-moris dhe ka domethënien e fjalëve zakon dhe karakter ose natyrë.
Termi etikë dhe pavarësimi i etikës si disiplinë e veqantë filozofike janë të lidhura me Aristotelin.
Si kategori të etikës janë: e mira dhe e keqja, e drejta dhe e padrejta, virtyti, e mira më e lartë, vullneti i mirë, liria etj. Meqë pikëpamjet e moralit janë të shumta ato ndahen në: heteronome dhe autonome.
Sipas pikëpamjes heteronome burimi i moralit gjendet diku jashtë njeriut. Një etikë e këtillë heteronome është etika religjioze. Etika autonome thekson se burimi i moralit dhe i veprimit moral gjendet në vetë njeriun.
Sipas mënyrës së përcaktimit të qëllimit të moralit dhe të sjelljeve morale dallohet: etika hedonista, etika eidaimoniste dhe etika utilitariste.
Nën ndikimin e Epikurit u formua rryma filozofike e quajtur epikurizëm, e cila ishte rryma filozofike më e rëndësishme e periudhës heleniste.


Epikurianët

Epikuri jetoi në fund të shekkullit IV dhe shekullit III p.e.s. Poeti latin Lukreci, që jetoi në Romë në shekullin e I p.e.s, e ka zhvilluar doktrinën e tij në një poemë të gjatë dhe të njohur “De rerum natura” (Mbi natyrën).
Doktrina epikuriane ndahet në tre pjesë:
E para është kanuni ose logjika e cila përmbante tërësinë e normave dhe të rregullave të domosdoshme për kërkimin e së vërtetës.
E dyta ështl fizika, domethënë teoria mbi të cilën janë vënë në zbatim normat dhe rregullat e pjesës së parë.
E treta, më e rëndësishmja dhe arsyeja e ekzistencës së dy të tjerave është morali, që përcakton qëllimet që duhen ndjekur në jetën dhe që na jep mjetet për ti arritur.
Qëllimi i filozofisë sipas epikurianëve- i moralit të ndriquar nga kanonika dhe fizika- është që të ndihmojë njerëzit për të gjetur lumturinë.

Doktrinën etike të Epikurit mund ta radhisim në hedonizëm, ngase edhe Epikuri e gjen vlerën më të lartë në njëlloj të kënaqësisë, d.m.th në lumturinë që vjen si pasojë e gjendjes së qetësisë, patrazimit, jodhimbjes në shpirt (ataraksioni). Ataraksi ishte e kundërta e mospërfilljes, apo e një qëndrimi mos kokëqarës. Ajo mbështetej te një pavarësi rrënjësore e brendshme që mund të paraqitej si dhe ndaj gjithë burimeve të kënaqësive.

Kushtet shoqëroro-historike të lindjes së etikës epikuriane dhe stoike

Në zhvillimin e shoqërisë dhe të kulturës helene dallojmë dy periudha themelore: periudha helene dhe periudha helenistike. Periudha helene përfshin kohën e lulëzimit dhe të zhvillimit të fuqisë politike-ekonomike dhe të mëvetësisë të shteteve të vogla helene (polise).
Periudha helenistike-përfshin fazën e dobësimit dhe të varësisë së këtyre shteteve të vogla, së pari në sundimin e imperatorisë maqedonase dhe më vonë të Romës.
Në fazën e parë, qytetari i lirë helen mori pjesë aktive në jetën politike, në të gjitha aktivitetet publike të polisit të vet dhe këtë pjesëmarje e konsideronte moment të qenësishëm të veprimtarisë së vet në përgjithësi.
Kjo gjendje shpreh edhe në doktrinat etiko-filozofike helene që shprehen më mirë gjendjen shoqërore-politike të Heladës së periudhës helene dhe këto janë doktrina e Platonit dhe Aristotelit. Platoni e vështronte problemin etik si formë ose moment të problemit politik, përkatësisht moralitetin individual e vështronte lidhur me pozitën dhe veprimtarinë e individëve, përkatësisht të shtresave shoqërore në shtet. Gjithashtu edhe Aristoteli, duke e konsideruar njeriun kafshë politike e trajton problemin moral si pjesë të shkencësi mbi shtetin më të fuqishëm dhe me gjithëpërfshirës.
Meqë ajo përdor dituritë e tjera praktike dhe ligjërisht përcakton qka duhet bërë dhe qka duhet të abstenojmë, qëllimi i saj do të përfshinte qëllimet e veprimtarive të tjera dhe si i tillë do të perfaqësonte të mirën e përgjithshme njerëzore.
Por edhe pse ajo është e njejtë për individin dhe për shtetin, e mira e shtetit është qëllimi më i rëndësishëm dhe më i përsosur, qoftë kur edhe është fjala për realizimin e tij ose ekzistimin: kënaqësi është kur ralizohet ajo edhe për të vetmen krijesë, por është edhe më bukur kur kjo arrihet për gjithë popullin ose për shtetin. Në fazën e dobësimit dhe të shkatërimit të fuqisë politike të shteteve të vogla helene si dhe të jostabilitetit të përgjithshëm të shoqërisë helene (sidomos duke filluar nga shekulli II para erës sonë) është e kuptueshme edhe refleksioni etik bëhet tjetër, se nga shumë aspekte e ndryshon orientimin e vet dhe disa qëndrime. Ky refleksion u drejtohet disa problemeve të jetës individuale dhe të brendshme. Në qoftë se më parë qytetari helen e konsideronte pjesëmarrjen në jetën politike, në jetën e polisit detyrë dhe prej kësaj mund të priste edhe zgjidhjen e problemeve të veta personale, tani, forca e shtetit është shkallmuar dhe individit i mbetet të tërhiqet në vete, kurse etikanëve të meditojnë se si ky individ i mbështetur në vetvete, të ndërtoj një jetë të durueshme.
Këtë gjendje dhe përcaktimin objektiv të refleksionit etik të kësaj kohe Eduard Celeri e paraqet me këto fjalë, që gjetën mirënjohje te të gjithë historianët e filozofisë së kësaj periudhe:”Nëse,thotë ai,pyesim më afërsisht qfarë drejtimi i synimit moral në rrethanat e dhëna ka qenë i mundshëm dhe i domosdoshëm, atëherë tregohet se këtu kemi të bëjmë më pak me veprat krijuese sesa me ligjërimin e vazhdueshëm, më pak për veprimtarinë në drejtimin e jashtëm sesa për disponimin e brendshëm, më shumë për jetën publike sesa private”.
Rrethanat publike në Heladë ishin të pashpresë dhe ishte i vogël numri i atyre që përpiqeshin akoma ti shërojnë. Sipas asaj si qëndronin qështjet, as më të mirit nuk i dukej se ka mbetur diqka tjetër veq se të tërhiqet në vetvete ti kundërvihet fatkeqësive të jashtme, që kënaqësinë e vetë ta bëjnë të varur vetëm nga gjendja e brendisë së vet. Ngjajshëm por në mënyrë frymëzuese, e pasqyron këtë kohë dhe gjendje të shpirtrave në të helenisti Millosh Gjuriq kur thotë:”Njeriut i duket se fryma etike, në kundërshtim me forën pasionuese dhe quditërisht krijuese që shpërtheu dhe u përhap gjatë pushtimit të Lindjes dhe në luftërat diadogjike, u tërhoq në qetësinë fisnike si në pushimoren e fundit, ku secili obligim konsiderohet si vështirësi, barrë dhe tronditje, kurse jetohet vetëm për kënaqësinë intime”.
Etika e periudhës helenistike bëhet kryesisht individualiste, pasive dhe kuietiste. Epikuri për shembull, jepte këshillë se duhet ” jetuar fshehurazi (i tërhequr)”.
Në qoftë se i shtojmë edhe orientimin e saj kozmopolit që shprehet sidomos te stoikët, atëherë me këtë i kemi paraqitur karakteristikat e saj të veqanta.

Çka është Ksenocentrizmi?

Ksenocentrizmi nënkupton parapelqimin e kulturave të huja ne krahasim me kulturen vetjake.Duke qenë në thelb i kunderti i etnocentrizmit,ksenocentrizmi perfaqeson mentalitetin,bindjen se kultura,menyra e jetesës,produktet e ndryshme dhe idete e krijuara në vend janë inferiore ndaj atyre të krijuara ne vende te tjera. Ksenocentrizmi perfaqeson edhe bindjen se e rralla,e huaja,e largeta,e panjohura krijojne magjepsje të veqanta qe nuk e krijojnë dukuritë e komunitetit. Pothuajse të gjithë individet në mendime apo në qendrimet e tyre janë etnocentrikë e ksenocentrikë në masa të caktuara.Keshtu per shembull.pergjithesisht amerikanet jane te bindur per perparesine e pothuajse gjithëqka amerikane dhe ato shpesh duket sikur neglizhojnë alternativa të ndryshme të kulturave te tjera.Por në jeten e perditshme mjaft amerikan paguajnë më shumë për mallra të importuara si veshje të modes franceze,birra gjermane,paisje elektronike japoneze etj,të cilat mendohet se jane me te mira se ato vendase. Te qoroditur e të neveritur nga prapaganda thellesisht etnocentrike e strukturave partiake e shteterore të regjimit totalitar,te tjetersuar nga varferia ekonomike mjaft shqiptar emigruan drejt vendeve te huaja.Muajt e parë te koheqendrimit ne vend të huaj,shumica e emigrantëve shqiptarë ishin të prirur të nenvleftesonin,të shperfillnin deri edhe te mohonin kulturen kombetare,se paku mjaft elemente kryesor të saj.Emigrantet shqiptar flisnin me admirim per arritjet teknologjike me te perparuara,ne Evropë,sidomos ato qe kishin të benin me zgjidhjen e problemeve praktike kryesore të jetes së perditshme;me organizimin ne te mire te sherbimit te transportit urban,te nderlidhjes telefonike,ne mobilim te mjediseve shtepiake,me orendite shtepiake te kompletuara me paraqitje estetike terheqese,me shijen e holle, ne menyren e veshjes etj.. Keta emigrantet shqiptarë e qmonin si shume pozitive dhe arrinin te mohonin kulturen e tyre,qka ne fakt edhe sot ka të tillë. Duke e mohuar kulturen e tyre njerezit e nxinin realitetin e kulturen shqiptare,ose te “shesë” krenari kombëtare me tepri. Pas kesaj me veshtiresite e shumellojshme i nxitnin emigrantet te shihnin ne menyre me kritike realitetin ekonomik,politik e socialkulturor Evropjan. Mosmarreveshjet e kontradiktat socialkulturore qe tensionojne marredheniet ndermjet shtresave e grupimeve sociale.Tashme ato nisin te vetedijesohen serisht për origjinen e tyre. Shpirterisht janë nje pjese e botes shqiptare duke kaluar ne një tranzicion të tillë dhe duke mohuar shumë kulturen e tyre kombtare .Shumica e emigranteve shqiptare,të arriturat ne boten Perendimore, ose atë jashtë saj ne shtetet e zhvilluara, nuk i shihnin me me “syze” ksenocentrike, por me “syze” etnocentrike.

Çka është etnocentrizmi?

Ne studimet sociologjike eshte i mirepranuar percaktimi se etnocentrizmi Është vleresimi dhe gjykimi i kulturave të tjera sipas kritereve,standarteve të kulturave vetjake. Etnocentrizmi është një dukuri e pashmangshme e fazes konfrontuese të modeleve kulturore të shoqerive të ndryshme.Psikozat e prirjet etnocentrike e shnderrojnë kulturen vetjake në kriter krahasimor për të vlerësuar e gjykuar të gjitha kulturat e tjera si të mira ose të kqija, të larta ose të ulta,si të verteta ose të dyshimta duke u nisur nga shkalla e ngjashmërisë së tyre me kulturen vetjake. Për të karakterizuar popullin dhe kulturen e tyre njerëzit me psikoza etnocentrike përdorin pohime të tilla: “Populli i zgjedhur”,”populli i qyteteruar”,Besimtar te vertete etj. Ndërsa për popujt e tjerë përdorin karakterizimet: “Turma pa identitet”,”Race inferiore”,“Popull i prapambetur”etj. Psh: Sociologu Muriel Herbert ka shkruar se ekziston një fis eskimez ,mjaft i izoluar nga rrjedhat e zhvillimit të kulturave boterore me shtrirje të gjërë që e quan veten “inuit”,dmth njerez te vertetë. Etnocentrizmi është një reagim njerëzor universal,i pranishem dhe i zbuluar në mentalitetet e veprimtaritë e të gjitha shoqerive,të gjitha grupeve sociale dhe praktikisht te të gjithë individeve. Të gjitha grupimet sociale kultivojnë në forma të ndryshme prirjet etnocentrike,por jo të gjithë antaret e tyre nuk janë në të njejten masë.Në vepren “Personaliteti autoritar”,mendimtari i shquar T.Adormo ka argumentuar se më të prekur nga psikoza etnocentrike janë pergjithesisht njerëzit me pak të arsimuar,socialisht me të izoluar dhe nga pikpamja fetare me besimtarë.Etnocentrizmi eshte një dukuri komplekse me rrjedhoja të shumëanshme,shpesh kontradiktore në zhvillimet socialkulturore dh sidomos ne dinamiken e difuzimit të kulturave të ndryshme.Etnocentrizmi frenon në masa të caktuara procesin e difuzimit të kulturave ,ndryshimet e tyre. Ne rradhë të parë etnocentrizmi kultivon besnikërinë e antareve ndaj vlerave kulturore,morale te grupimit social qe i perkasin, perforcon unitetin ne rradhet e tyre.pervoja tregon se grupimet sociale me etnocentrike pergjithesisht mbijetojne më gjatë se grupimet e tjera.Etnocentrizmi nxit e justifikon sakrificat ,dhe shenjteron martirizmin në emerë të interesave apo te bindjeve,të vlerave të caktuara të grupit social.Mendësitë etnocentrike shprehen në menyrë lakonike në sentencen:“Une parapelqej vlerat e mia,traditat e mia kulturore megjithese e di qe ato mund te mos jene me te mira se të tjereve.”Psh.: Në mjaft shtete ku pesha specifike e njerezve me ngjyrë është me e madhe se ajo e të bardhve,organizatat e ndryshme qeveritare e joqeveritare perpiqen të lartesojnë krenarinë raciale, vetënderimin për grupimin etnik sipas parimit “E zeza eshte e mrekullueshme”.Mendesite e praktikat etnocentrike ndikojnë në perforcimin e frymes së atdhedashurise,të nacionalizmit. Mjaft sociologe mendojnë se është e pamundur të kultivohet një vetëdije e fuqishme,e konsoliduar kombetare pa praninë e dozave të theksuara të etnocentrizmit.Psikozat etnocetrike kultivohen nga diktaturat totalitare për të perligjuar politikat ekspansioniste ose rruget e veqanta të zhvillimit brenda vendit. psh. në historine e Evropes të shek.të 20 ndoshta dymijevjeqareve të fundit, një nga diktaturat më totalitare është ajo e instaluar në Gjermani nga nazistet Hitlerian. Përpjekjet e shumëanshme,intensive për të justifikuar një regjim e politikë të brendshme ultra totalitare dhe, sidomos për të përligjuar një politikë ekspansioniste ne shkallë të gjërë të imponuar me luftë nga më të pergjakshmet kunder shumë vendeve të tjera europiane,afrikane etj. Përvoja historike dëshmon se psikozat etnocentrike marrin trajta të skajshme në raportet ndërmjet kultures së imponuar nga pushtuesit dhe kultures se popujve të pushtuar,psh: Gjate periudhes se pushtimit turk deri në vitin 1912,ideologet dhe perfaqesuesit e kultures së pushtuesve i konsidëronin shqiptaret ”arnaut te eger,” , "popull parakulturor",barbar qe nuk lidhen,me popullë me patologji akulturative,popull kunderkulturor etj.Keto etiketime të kultures shqiptare përcaktoheshin nga rrugët e ndryshme dhe,në mjaft aspekte,nga kahja e kundërt e zhvillimit të kultures shqiptare në raport me proceset e kultures së pushtuesve turq.Shqiptaret që jetonin në zonat e pushtuara dhe sidomos ata që braktisen qytetet e fushat e pushtuara dhe u ngujuan në mallet e zeza të panenshtruara ose në mergim ,jo vetem që i perqmonin në forma të ndryshme shumë elemente kulturore të imponuara në struktura përkatëse të regjimit te pushtimit turk,por dhe zhvillonin mjaft elemente të kultures shqiptare sikuder kulturë në raport me elemente të tilla,duke e ruajtur edhe vleren e besimit fetar, kombtar dhe etnologjik.