Filozofia e Rene Dekart.

(huazuar nga një bronë)

Rene Dekarti, i quajtur zakonisht “babai i filozofizë moderne”, lindi në Touraine më 1596. Babai i tij Joachim Dechaertes, ishte konsull në parlamentin Britanik. Nga 1604 deri më 1612, Dekarti ishte nxënës në kolegjin Jezuit të La Fleche, ku kryesisht studioi matematikën, logjikën dhe filozofi.

Gjatë kësaj periudhe ai mbeti i impresionuar nga siguria dhe saktësia e matematikës e cila nuk mund te krahasohej me filozofinë, mësimet e ndryshme të së cilës sillnin vetëm dyshime dhe debate. Përnjë farë kohe ai shkoi ushtar në ushtrinë maksimiliane te Bavarisë. Pasi udhëtoi gati kudo për në europë, ai vendosi 1628, të qëndronte në Hollandë, ku shkroi veprat e tij kryesore, përfshirë “Diskutime mbi metodën” (1637), “Mendime për filozofinë e parë” (1641), “Principet e filozofisë” (1644), dhe “Pasioni i shpirtit” (1649). Më 1649 ai shkoi në Suedi i ftuar nga mbretëresha Kristina, e cila donte që Dekarti ti jepte mësime në filozofi. Mbretëresha mund ta takonte atë vetëm në orën 5 të mëngjesit. Kjo orë e pazakontë dhe i ftohti i mëngjesit e bënë shpejt preh të sëmundjes. Brenda pak muajve ai kaloi një ethe të fortë dhe në shkurt të 1650, ai vdiq në moshën 54 vjecare.
Dekarti ishte kryesisht i interesuar për problemet e sigurisë intelektuale. Ai fliste me mirësjellje për poezinë, duke thënë se poetët sjellin tek ne njohuritë nëpërmjet “forcës së tyre imagjinative”, duke e bërë të vërtetën “më të ndritshme” nga ajo që e paraqesin filozofët. Megjithatë poezia është një dhuratë e mëndjes dhe jo fryt i studimit për të na dhënë metodat e zbulimit të së vërtetës, në mënyrë të vetëdijshme. Mëtej ai respekton teologjinë duke konkluduar se “të vërtetat e saj janë të zbuluara … janë plotësisht mbi inteligjencën tonë” dhe sipas tij për të qënë i sukseshëm në mendimin rreth tyre “duhet të jesh më shumë se një njeri i zakonshëm, duke pasur ndihmë nga lart”. Ai nuk i mohonte këto të vërteta dhe mbeti në pikëpamje një katolikë i devotshëm deri në fund; por Dekarti nuk gjeti tek teologjia një metodë me anën e së cilës këto të vërteta të mund të arriheshin vetëm nëpërmjet fuqisë së arsyes njerëzore. Po ashtu as filozofia, të cilën ai e mësoi në kolegj nuk ndihmoi në këtë drejtim, sepse “asgjë e thjeshtë nuk gjendet në të që të jetë subjekt i diskutimeve dhe për pasojë të mos jetë e dyshimtë…”.
Kërkesa e tij për siguri e udhëhoqi të kalonte nga librat e tij, tek “libri i madh i botës”, ku përmes udhëtimeve ai takoi “njerëz të temperamenteve dhe natyrave të ndryshme” duke mbledhur “eksperienca të ndryshme”.
Dekarti ishte i vendosur të zbulonte bazat e sigurisë intelektuale përmes arsyetimit të tij. Ai i dha filozofisë një fillim të ri, duke përdorur ato të vërteta që mund të njiheshin nëpërmjet fuqive të tij personale, si bazë për të gjitha dijet e tjera. Ai ishte tepër i ndërgjegjshëm për vendin e veçantë që zinte në historinë e filozofisë, sepse ai shkruante “megjithëse të gjitha të vërtetat, që unë po klasifikoj përmes parimeve të mia, janë njohur në të gjithë kohët dhe nga të gjithë njerëzit, po aq sa di unë nuk ka ekzistuar as një njeri përsa unë njoh, që ti përshtasë ato si parime të filozofisë … si burime të të gjitha njohurive të tjera që ka bota. Prandaj kjo detyrë më mbeti mua”. Ideja e tij ishte që të arrinte në një sistem mendimi, ku parime të ndryshme ishin të vërteta dhe të lidhura me njëra tjetrën aq qartë, sa që mendja të kalonte lehtë nga një parim në tjetrin. Por me qëllim që të arrinte një lidhje të tillë organike të të vërtetave, Dekarti e kuptoi se duhej “ti përshtaste këto të vërteta në një skemë racionale”. Me një skemë të tillë ai jo vetëm mund të paraqiste njohuritë e kohës, por edhe “të drejtonte arsyetimin njerëzor drejt zbulimit të të vërtetave, të cilat deri atëherë nuk njiheshin”. Detyra e tij kryesore tani e tutje ishte të krijonte “skemën e tij racionale”, metodën e tij.

2. Filozofia racionaliste e Dekartit

Rene Dekart është themeluesi i racionalizmit,si njeri ndër sistemet e mëdha filozofike te kohës së re. Dekarti i dha filozofisë një drejtim krejt tjetër, madje një drejtim të kundërt nga ai i Bekonit, Hobsit, Lokut e të tjerëve. Dekarti ishte racionalist. Sipas mendimit të tij, burimi kryesor i njohjes së drejte dhe te vërtetë nuk është përvoja ndijore, sic mendonin empiristët dhe sensualistët, por arsyeja dhe mëndja e njeriut. Shqisat dhe përvoja kanë të bëjnë me gjësendet individuale, me vetitë sipërfaqsore dhe të ndryshueshme. Prandaj njohja në bazë të pervojës nuk është as e mjaftueshme, as e sigurtë. Përkundrazi, arsyeja apo mëndja është e vetmja aftësi kuptimore e njeriut, e cila është në gjëndje ta kuptojë drejt natyrën, shoqërinë dhe vetveten.
Se a është një pohim apo gjykim,një teori apo sistem i vërtetë apo nuk është,mund ta dijmë vetëm në bazë të arsyes apo mëndjes. “Në të vërtetë, kërkohet që njohja, në të cilën do të mund ti mështetnim gjykimet e sigurta e të padyshimta, të jetë jo vetëm e qartë,por edhe e dallueshme.Të qartë e quaj atë njohje, e cila është e gjallë dhe e hapët për shpirtin e kujdesshëm... E dallueshme është ajo njohje, e cila pëveç qartësisë, është e ndarë nga cdo gjë tjetër dhe përmban në vetvete vetëm atë që është e qartë”- thotë Dekarti.

2.1. Rregullat e metodës

Qëllimi kryesor i rregullave të Dekartit ishte të krijonte një procedurë të qartë dhe sistematike për veprimtarinë e mendjes. Ishte bindja e tij, se “metoda ishte plotësisht në shërbim të objekteve,drejt të cilëve drejtohej mëndja njerëzore,kur kërkonte të zbulonte të vërtetën”.
Dekarti harxhoi shumë vite me formulimin e rregullave qe ndihmonin mendjen të zgjidhte pikën e duhur të racionales dhe ta drejtonin atë në proçesin sistematik të arsyetimit.
Dekarti thotë: kur isha më i ri, kisha studjuar pak, në mes të shkencave filozofike, logjikën, dhe midis shkencave matematike analizën gjeometrike dhe algjebrën, tri arte ose shkenca që më dukeshin se do të më ndihmonin diçka në planin tim. Por duke i shqyrtuar, vura re se për logjikën, silogjizmat e saj dhe pjesa më e madhe e rregullave të tjera hyjnë më shumë në punë për tu shpjeguar të tjerëve gjërat që dihen. Dhe ndonëse logjika përmban në të vërtetë plot mësime shumë të vërteta e shumë të mira, ka edhe plot të tjera, të përziera me këto që janë të dëmshme ose të tepërta dhe që është pothuaj po aq vështirë ti ndash nga njëra-tjetra sa të nxjerrësh një Djanë ose Minervë nga një bllok mermeri i papunuar. Gjithashtu, për analizën e të vjetërve dhe algjebrën e modernëve, pa folur se ato nuk kanë të bëjnë veçse me lëndë shumë abstrakte dhe që nuk duhet të hyjnë në ndonjë punë, e para është gjithnjë kaq e shtrënguar të marrë parasysh figura, saqë s’mund ta ushtrojë intelektin pa lodhur shumë imagjinatën: dhe në tjetrën jemi aq shumë të nënshtruar ndaj disa rregullave e ndaj disa shifrave, saqë e kane bërë një art të turbullt e të errët, që e bezdis mëndjen, në vend të një shkence që ta edukojë. Kjo është arsyeja që mendoja se duhej kërkuar ndonjë metodë tjetër, që duke bashkuar të mirat e të trijave, të mos i kishte të metat e tyre. Dhe dihet se numri i tepërt i ligjeve jep dendur justifikime për veset, aq sa një shtet është i rregulluar shum më mirë kur ka shum më pak ligje, por që rrespektohen me rreptësi të madhe; kështu në vënd të atij numri të madh porosirash që përbëjnë logjikën, mendova se janë të mjafta këto të katra që vijojnë, me kusht që të marr një vendim të prerë e të qëndrueshëm qe ti respektoj në çdo rast.
Regulla e parë ishte që të mos pranoj kurrë për të vërtetë asgjë që të mos e njoh dukshëm si të tillë: dhe të mos fut në gjykimet e mija asgjë më tepër nga ajo që i paraqitet mendjes time aq qartë e dallueshëm saqë të mos më lërë asnjë rast për dyshim.
Rregulla e dytë, të ndaj çdonjërën prej vështirësive që do të më dalin përpara për shqyrtim në aq pjesë sa mund të duhet të ndahen për ti zgjidhur më mirë.

Rregulla e tretë, të udhëheq me rregull mendimet e mia, duke u nisur nga sendet që janë më të thjeshta e më të lehta për ti njohur e duke u ngjitur pak e nga pak, si në një shkallë, gjer në njohjen e sendeve të ndërlikuara, duke marrë me mend bile se ka një rregull edhe në mes të sendeve që nuk vijnë natyrshëm njëri pas tjetrit.

Rregulla e katërt dhe e fundit, të bëj kudo analiza aq të plotadhe rishikime aq të përgjithshme sa të jem i sigur se nuk është lënë asgjë jashtë.

(vazhdon )

2.2. Metoda e dyshimit

Dekarti e përdori metodën e dyshimit me qëllim që të siguronte një pikë fillestare, plotësisht të sigurtë për të mbështetur njohjen. Duke përcaktuar dhe rregullat e tij: se ne nuk duhet të pranojmë për të vërtetë asgjë për të cilën kemi thënë se “përderisa unë dëshiroj të jepem plotësisht pas gjetjes të së vërtetës, atëherë mendoj se është e nevojshme të quaj si plotësisht të gabuar çdo gjë për të cilën kam edhe fijen më të vogël të dyshimit”.
Me anën e metodës së dyshimit, Dekarti tregon se sa e pasigurt është njohja, qoft edhe për gjëra që duken fare të qarta për ne.
Ai thoshte: Të gjitha gjërat që i kam marrë si më të vërteta dhe më të sigurta, i kam mësuar nga shqisat, ose nëpërmiet shqisave: pra ngandonjëhere kam ndier se këto shqisa ishin mashtruese, prandaj duhet të kemi kujdes që të mos u besojmë kurrë plotësisht atyre të cilat na kanë mashtruar njëherë.
Mirëpo ndonëse shqisar na mashtrojnë ngandonjëherë, lidhur me gjërat pak shqisore dhe shumë të largëta, ndeshen mbase shumë të tjera për të cilat nuk mund të dyshojmë me arsye, ndonëse i njohim nëpërmiet tyre: psh. Se unë jam këtu, i ulur pranë zjarrit, i veshur me një petk, duke e pasur këtë letër ndër duar, dhe gjëra të tjera të këtilla. Megjithatë edhe kur jamë në gjumë më paraqiten në ëndërr të njëjtat gjëra, se isha i veshur, se isha praneë zjarrit, ndonëse isha plotësisht lakuriq në shtratin tim. Tani më bëhet njëmend se nuk e shikoj këtë letër me sy të përgjumur; se kjo kokë të cilën e lëviz nuk është e përgjumur; se me qëllim dhe me synim të menduar mirë e zgjas këtë dorë, dhe e ndiej; ato që ndodhin në gjumë nuk duken aq qartë sa të gjitha këto. Mirëpo, kur mendoj për këto gjëra me kujdes, më kujtohet se shpesh jam mashtruar, derisa flija, nga fanitje të këtilla. Dhe duke u ndalur tek ky mendim, shoh aq qartë se nuk ka shenja nga të cilat mund të nxirren përfundime, as shenja mjaft të sigurta nëpërmiet të cilave mund të dallohet qartë kur jemi zgjuar dhe kur në gjum, saqë jam shumë i habitur; ndërsa habija ime është e tillë sa gati është në gjëndje të më bindë se po fle.
Unë gjithashtu nuk mund të jem i sigurt nëse gjërat ekzistojnë ose jo, sepse unë nuk mund të bëjë dot dallimin nëpërmiet asaj që është reale dhe imagjinatës, sepse “unë e kam mësuar se shqisat shumë herë më çojnë në rrugë të gabuar”. Por sigurisht, aritmetika, gjeometria, apo shkencat që merren me objektet, kanë më tepër sigurisepse qoftë në gjumë apo zgjuar dy plus tre do të bëjnë gjithmon pesë. Dekarti këtu i referohet besimit të tij të plotë tek zotit, i cili mund të bëjë gjithça: por thotë ai “si mund të jem unë i sigurtë se [Zoti] që krijoi gjithçka, tokën, qiellin, trupat e ndryshëm, nuk me krijoi mua përshtypjen e gabuar për mbledhjen dy plus tre…”. Ne mund të jemi të sigurtë, se Zoti është absolutisht i mirë. Ai mund të jetë një gjeni i keq, sa i fuqishëm aq edhe mashtrues, kështu që gjithçka që unë e fitoj nga eksperienca është iluzion dhe ëndërr”. Pra Dekarti është “i detyruar të pranojë se nuk ka asgjë të cilën e kam besuar më parë për të vërtetë, tek e cila nuk kam dyshim”.
Sado që unë mund të dyshoj nëse trupi im ekziston apo jo; nëse jam zgjuar ose jo; nëse jam mashtruar apo gjithçka është një iluzion dhe false, një gjë mbetet e vërtetë, për të cilën unë nuk kam dyshim, që unë mendoj. Të mendosh do të thotë te dyshosh, dhe domosdoshmërisht jam unë ai që duhej të mendoj diçka dhe duke theksuar që unë mendoj, prandaj unë ekzistoj [corgito ergo sum].
Sipas Dekartit, ne mund të dyshojmë në çdo gjë në ekzistencën e gjësendeve, të trupave etj, por nuk mund të dyshojmë në atë se ne jemi, se ekzistojmë derisa dyshojmë. Derisa dyshoj, unë mendoj. Kështu arrijmë te e vërteta e parë e padyshimtë, mbi të cilën mund të mbështetemi, duke qënë plotësisht të sigurtë. Këtu e ka burimin e vet kredoja filozofike e Dekartit: “Mendoj , pra jam apo ekzistoj”(lat. Credo, ergo summ).
Dyshimet e mia përsa i përket ekzistencës së trupit dhe gjithçkaje tjetër, që është jashtë mendimit tim, mbeten akoma. Të thuash, unë mendoj pra unë ekzistoj, do të thotë të pohosh ekzistencën tënde: “por atëherë kush jam unë? Një diçka që mendon. Por çfarë është një diçka që mendon? Është diçka e cila dyshon, kupton, pohon, mohon, dëshiron, refuzon, dhe gjithashtu, imagjinon e ndien”. Nga çdo pikëpamje, Dekarti pohonte se, meqënëse të menduarit është fakt , atëherë duhet që dhe një mendimtar “të jetë diçka që mendon”.

2.3. Ekzistenca e Zotit

Dekarti duhet të provonte ekzistencën e Zotit duke u mbështetur vetëm në kushtet e dijeve të tij racionale për vetë ekzistencën dhe mendimet e brendshme. Ai më tej i filloj dëshmitë e tij, duke analizuar në mëndje ide të ndryshme.
Dy gjëra e shtynë drejt ideve të tij; që ato shkaktohen dhe duke qënë në përputhje me dëshirën e tyre, ndahen qartë nga njëra tjetra. Idetë janë pasoja dhe shkaqet e tyre duhen zbuluar. Disa ide “lindin me mua”, disa “unë i krijoj”, ndërsa të tjerat “vijnë nga brenda meje”. Arsyeja jonë na tregon se “diçka nuk mund të vijë nga asgjë” dhe gjithashtu “më e përsosura … nuk mund të jetë pasoja … e më pak të përsosurës”. Duke i gjykuar disa ide nga shkalla e realitetit që ato përmbajnë shikoj se ato e kanë origjinën brenda meje. Por ideja ime për Zotin përmban kaq shumë realitet objektiv, sa që unë pyes veten nëse jam unë ai që e kam krijuar këtë ide.
Ndërkohë që me emrin Zot unë kuptoj një substancë të pafundme, të amshuar, të pa ndryshueshme, të pavarur, gjithënjohëse, të gjithëfuqishme dhe nga e cila unë vetë dhe të gjitha e tjera që janë, janë krijuar dhe prodhuar. Pra këto përparësi janë aq të mëdha dhe aq të larta që sa me më shumë kujdes i shqyrton, aq më pak bindem se ideja që kam për to mund ta nxjerrë prejardhjen e vetë vetëm nga unë. Prandaj duhet të përfundohet doemos nga të gjitha ato që kam thënë më parë, se Zoti ekziston ndonëse ideja e subsancës është në mua, me që unë jam substancë, megjithatë nuk do ta kisha idenë e një substance të pafundme, unë që jamë qënie e fundme, po të mos e kisha vënë në mua ndonjë substancë e cila do të ishte vërtetë e pafundme.
Ideja e kësaj qënjeje në shkallën më të lartë të përsosur dhe të pafundme është plotësisht e vërtetë; ndonëse mund të shtiremi se një qënie e tillë nuk ekziston, megjithatë nuk mund të shtiremi se ideja e saj nuk më paraqet asgjë reale.
Unë e marr me mend Zotin të pafundëm në një shkallë aq të lartë, sa nuk mund ti shtohet asgjë përsosmërisë më të lartë që ai e ka. Dhe më në fund po koptoj fare mirë se qënien objektive të një ideje nuk mund ta krijojë një qënie që ekziston vetëm si e mundshme, e cila po të flitet shkurt nuk është asgjë, por është vetëm një qënie formale ose e një mendtë.
A do të mund të isha unë vetëm që e kam këtë ide për Zotin, në rast se nuk do të kishte Zot? Dhe po pyes, nga cili do ta kisha ekzistencën time? Mbase nga vetvetja ime, ose nga prindërit e mi, ose nga disa shkaqe të tjera më pak të përsosura se Zoti; nga se asgjë nuk mund të merret më mend më e përsosur, madje as e barabartë me të.
Pra po të isha i pavarur nga çdo kusht tjetër, dhe po të isha unë vetë krijuesi i qënies time, sigurisht se nuk do të dyshoja për asgjë, nuk do të krijoja më dëshira dhe më në fund nuk do të mungonte kurrfare përsosmërie; nga se do tja jepja vetes të gjitha ato për të cilat kanë në vete ndonjë ide, dhe kështu do isha zot.
Po të isha krijuesi i lindjes dhe i ekzistencës sime, nuk do të kisha ngelur të paktën pa gjërat që mund të sigurohen më lehtë, do të thotë pa shumë njohuri të cilat natyra ime nuk i ka; nuk do të kisha ngelur as pa asnjërën nga ato gjëra të cilat janë të përmbajtura në idenë që unë e marr me mend për Zotin, nga se më bëhet se nuk është asnjë ide tjetër e cila mund të sigurohet më vështirë; ndërsa po të ishe ndonjëra prej tyre vërtetë ajo do të më dukej e tillë (duke pandehur se do ti kisha nga vetvetja të gjitha gjërat e tjera që i kam), nga se do të provoja se aty do të përfundonte fuqia ime dhe nuk do të ishte e aftë të arrinte aty.
Madje edhe po të mund të pandeh se mbase gjithnjë kam qënë ashtu si jam tani, megjithatë nuk do të mund ta shmangia fuqinë e këtij arsyetimi dhe megjithatë do të njoh se është e domosdoshme që Zoti të jetë krijues i ekzistencës sime. Nga se e tërë koha e jetës sime mund të ndahet në një mori pjesësh, ndër të cilat secila nuk varet në asnjë mënyrë nga të tjerat; dhe kështu, nuk del se tani duhet të jem çfarë kam qënë pak më përpara, përveç se në qoftë se në këtë moment ndonjë shkak më përfton dhe më krijon, si të them përsëri, do të thotë më ruan.
Sa u përket prindërve të mi, nga të cilët ka të ngjarë se kam lindur, ndonëse se të gjitha ato që për këtë punë kam menduar të besoj ndonjëhërë se janë të vërteta, kjo nuk do të thotë megjithatë se ato më ruajnë, as që ato më kanë bërë dhe krijuar si të tillë që unë të jem një gjë që mendon nga se ata vetë i kanë vënë disa mundësi në këtë materie, në të cilën gjykoj se unë, do të thotë shpirti im, dhe vetëm atë e marr tani se jam unë vetë, gjëndet i ngërthyer, prandaj këtu nuk mund të ketë ndaj tyre kurrfare paqartësie por doemos duhet të nxirret përfundimi se vetëm meqë unë ekzistoj dhe që ideja e një qënie të përsosur në shkallën më të lartë (Zoti) është në mua, ekzistenca e Zotit është e vërtetuar shumë qartë.
Ideja për mua, ka lindur dhe është përftuar bashkë me mua që kur jam krijuar. Ndërsa vërtetë nuk duhet të duket e çuditshme që Zoti, duke më krijuar ka vënë në mua këtë ide që të jetë si shenja e mjeshtrit e shtypur në veprën e tij: gjithashtu nuk është e domosdoshme që kjo shenjë të jetë diçka që ndryshon nga po kjo vepër. Por vetëm duke qënë se zoti më ka krijuar është shumë më e besueshme se ai në një mënyrë më ka përftuar sipas shëmbëllimit dhe ngjashmërisë me të. Por njoh gjithashtu se ai nga i cili unë varem, i ka në vete të gjitha këto gjëra të mëdha drejt të cilave unë synoj dhe nga të cilat në vete i gjej idetë, jo vetëm pafundësisht dhe vetëm të mundëshme por që ai i gëzon me të vërtetë, njëmend dhe pafundësisht, dhe se kështu ai është Zot.
Dekarti thotë: “ ajo që ne kuptojmë qartë dhe dukshëm nga natyra e vërtetë dhe e pandryshueshme e diçkaje, nga thelbi dhe forma e saj është veti e pamohueshme e kësaj të fundit. Por pasi kemi studjuar me saktësi të plotë natyrën e Zotit ne kuptojmë në mënyrë të qartë dhe të dallueshme se ekzistenca i përket natyrës së tij të vërtetë. Më tej ne mund të pohojmë të vërtetën për Zotin, se Ai ekziston”.

2.4. Ekzistenca e sendeve

Dekarti hedh një vështrim tjetër mbi botën fizike, të trupit dhe objekteve të tjera dhe pyet nëse ai mund të jetë i sigurt për ekzistencën e tyre. Të jesh diçka që mendon thoshte ai, nuk do të thotë të provosh se trupi yt ekziston; “ajo pjesë që mendon brenda meje është plotësisht e ndarë nga trupi dhe mund të ekzistojë edhe pa të”. Atëherë si mund ta kuptoj unë se trupi im dhe objektet e tjera ekzistojnë?
Dekarti nuk mundi të sigurohej drejtpërdrejt për botën e jashtme. Atij ju desh të sigurohej për ekzistencën e Zotit, pastaj falë vërtetësisë hyjnore të sigurohej për vlerën e ideve të qarta dhe të dallueshme para se të gjejë përvojën e sendeve. Për botën e jashtme imponohet nëpermjet kaq shumë mënyrash mbi ndijimet tona dhe mbi mendimin tonë dhe ne kemi prej saj përfytyrime aq të qarta dhe të dallueshme, sa që nëse Zoti thotë të vërtetën ne mund të pranojmë se bota e jashtme është e vërtetë.
Dekarti nga ana e tij arsyeton mbi atë që qëndron e pandryshueshme gjatë ndryshimit. Në dorën e tij ai mbante një copë dylli, që është i fortë, i bardhë, i ftohtë, pa erë dhe me një formë të përcaktuar. Kur i afrohet zjarrit nxehet. Copa e dyllit zbutet, ngjyra ndryshon, dylli lëshon një erë. Dekarti nuk mendon për atë që qëndron e pandryshueshme në tërësinë e universit, por mbi atë që mbetet e pandryshueshme në copën e dyllit. Të gjitha cilësitë ndryshojnë ajo që mbetet është koncepti: kemi të bëjmë gjithnjë me dyllin.
Dhe për këtë Dekartin e quajnë racionalist. Gjithçka që përbën botën e jashtme në sytë e tij është nga vetë thelbi me natyrë konceptuale, gjeometrike. Cilësitë ndijore nuk përbëjnë thelbin e sendeve. Thelbi i tyre është shtrirja. Shtrirja nuk është zbrazetija ajo është “diçka”. Provë për këtë është se sipërfaqe ka atje ku ka trupa dhe atje ku nuk ka trupa nuk ka shtrirje.
Prandaj ne duhet të pranojmë se objektet trupore ekzistojnë. Atëherë për Dekartin njohja e vetes ishte përpara njohjes së Zotit dhe njohja e vetes dhe e Zotit bashkë na udhëheqin në njohjen e botës së jashtme.

(vazhdon)

2.5. Mendja dhe trupi

Filozofia e Dekartit është në mënyrë të prerë dualiste. Gjithçka që ekziston shndrohet në dy realitete themelore, të pareduktueshëm tek njëri-tjetri: shtrirja dhe mendimi, res extenca dhe res cogitans. Mendimi është aktiv, vihet vetvetiu në lëvizje. Shtrirja është pasive, çdo lëvizje përcillet nga jashtë.
Nga momenti që ne njohim dy veti krejt të ndryshme siç janë mendimi dhe shtrirja, atëherë kemi të bëjmë me dy substanca të ndryshme shpirtërore dhe trupore, mendjen dhe trupin. Meqënëse Dekarti e përcaktonte substancën si “diçka qënësore që nuk kërkonte asgjë më shumë se sa të ekzistonte”, ai e konsideronte çdo substancë si tërësisht të pavarur nga tjetra. Më tej ai mendonte se nëqoftë se duam të njohim diçka rreth mëndjes ne duhet të mos i referohemi trupit dhe anasjelltash, trupi mund të kuptohet tërësisht duke mos ju referuar mendjes.
Dekarti arsyetonte se meqënëse trupat e gjallë marrin pjesë në shtrirje, ato janë pjesë e botës materiale. Rrjedhimisht trupat e gjallë veprojnë në përputhje me të njëjtat ligje mekanike dhe matematike, që veprojnë në sendet e tjerë sipas rendit material. Për shembull, duke folur për kafshët Dekarti i konsideronte ato si automate. Meqë njerëzit kanë dy parime lëvizjeje, një fizik dhe tjetri mendor, ne na duket sikur kafshët kryejnë veprime njerëzore, lëvizjet e tyre fizike shkaktohen nga fuqitë mendore.
Shumë të trupit njerëzorë thoshte Dekarti janë po aq mekanike sa ato të kafshëve. Të gjitha veprimet fizike si frymë marrja, qarkullimi i gjakut dhe tretja janë automatike. Puna e trupit njerëzor mendonte ai mund të reduktohet në punë fizike. Çdo veprim fizik mund të llogaritet përkatësisht nën kosideratat mekanike ose shkaqe vepruese. Dekarti besonte që sasia e përgjithashme e lëvizjes në trupin njerëzorë nuk mund ta kishte origjinën në mëndjen apo shpirtin e tij. Shpirti thoshte ai mund vetëm të ndikoj ose të ndryshojë drejtimin e lëvizjes së elementeve dhe pjesëve të veçanta të trupit. Por se si mundet që mëndja ta bëjë këtë, ishte e vështirë të shpjegohej qartë sepse mendimi dhe shtrirja, mendja dhe trupi ishin substanca krejtësisht të ndryshme dhe të ndara nga njera-tjetra. Ai thoshte se shpirti nuk i lëviz pjesët e ndryshme të trupit në mënyrë direkte por duke patur “vendin e tij të veçantë në trup”, hyn në kontakt me shpirtin e gjallë dhe nëpërmjet tij ndërvepron me trupin.
Por dualizmi strikt i tij e bëri të vështirë për Dekartin të shpjegonte se si mëndja dhe trupi mund të veprojnë mbi njera tjetrën. Në qoftë se secila lëndë ishte krejtësisht e ndarë nga tjetra. Atëherë mendja duhej të strehohej brenda trupit ashtu si një margaritar në një guackë deti, ose duke përdorur metaforën e vet Dekarti thoshte si një timonier në një anije.
Dekarti arriti akoma më tej në ndarjen e mëndjes nga trupi; nëpërmjet përcaktimit të tij të ri të të mënduarit, ku ai përfshin në veprimin e të menduarit disa përvoja të cilat tradicionalisht ishin referuar trupit dhe pikërisht gjithë sfera e perceptimeve shqisore si për shembull “ndjenjat”. Kur Dekarti përcaktoj: “kush jam unë”, si “diçka që mendonte”, ai nuk e përmendi fare trupin; sepse gjithçka përfshihej në fjalën diçka: diçka që mendon është diçka që dyshon, kupton, pohon, mohon, dëshiron, refuzon dhe që imagjinon dhe ndijon. Si rrjedhim ti mund të ngrohesh dhe pa trupin. Por këtu Dekarti nuk mund të pranonte dualizmin e tij dhe prandaj pranoi që “natyra gjithashtu më mësoi mua ndijimin e dhembjes, urisë, etjes, etj. Kështu që unë nuk mund të qëndroj brenda trupin si një timonier në anije, por jam i lidhur ngushtë me të mënyrë të tillë që mund të flasë, mund të përzihem më të, sa që duket se krijomë një të tërë”. Ai gjithashtu u përpoq që ta lokalizontë mëndjen si gjëndër në trup, megjithëse edhe atje problemi teknik i ndërveprimit mbetej. Aty ku ka ndërveprim duhet të këtë edhe kontakt, kështu që mendja duhet ti nënshtrohej shtrirjes. Në këtë problem metodat dhe rregullat e tij nuk e çuan Dekartin në ndonjë përfundim të qartë dhe të dallueshëm.

Leximë të këndshëm!!